Як у Віцебску загукалі вясну

і развіталіся з зімой

Гуканне вясны – гэта вельмі старажытнае свята развітання з зімой і сустрэчы з вясной. Цікава, што, паводле даследчыкаў, гэты звычай характэрны менавіта для Усходняй Беларусі. Аднак у розных мясцінах гуканне вясны адбывалася ў розны час.

У нашай мясцовасці гэты абрад звычайна адбываўся пасля Масленічнага тыдня. Некаторыя лічаць, што ўплыў мела хрысціянства, бо якраз у гэты час пачынаўся Вялікі Пост са строгай забараной танчыць і спяваць, есці смачнае. Гуканне вясны «замыкала» зімовае кола весялосці.

Часцей за ўсё дзяўчаты збіраліся на высокім адкрытым месцы, у нашай мясцовасці пераважна на беразе ракі ці возера, на краі лесу, а ў некаторых частках Беларусі гэта маглі быць і дахі хат ці лазняў. Высокае месца выбіралі таму, што яно раней за астатнія вызвалялася з-пад снегу. Маладыя дзеўкі спявалі вяснянкі – песні, у якіх клікалі вясну і развітваліся з халоднай зімой. Спевы суправаджаліся падкідваннем уверх печыва ў выглядзе птушак – жаўрукоў, кулікоў, буслоў.

Звычайна выпякалася 40 птушак, якія раздаваліся дзецям. Звычай падкідаць птушак, імітаваць іх рух павінен быў паскорыць прылёт «сарака выраяў», а значыць, і прыход цяпла.

Важным момантам свята было паленне вогнішча. Хлопцы збіралі розныя старыя і непатрэбныя рэчы, якія назапасіліся ў хатах і дварах за зімовыя месяцы, і распальвалі вялікае вогнішча. Часамі, як і на купальскае свята, ладзіліся скокі праз агонь і ігрышчы. Рытуал меў на сабе адбітак глыбокага старажытнага звычаю пазбаўлення ад непажаданых з’яў у жыцці.

Вядома, што ў некаторых частках Беларусі захаваўся абрад «затанцоўвання» вясны. Моладзь збіралася ў вялікія гурты і вадзіла карагоды. Магічнаму колу прыпісвалася незвычайная сіла, бо кола карагода абараняла і захоўвала будучы ўраджай: «Дзе карагод ходзіць, там жыта родзіць…»

Цікава, што на Віцебшчыне побач з абрадавым карагодам гуканне вясны суправаджалася вельмі рухомымі скокамі, што таксама павінна было спрыяць ураджайнасці.

Нярэдка хлопцы з дзяўчатамі гушкаліся на арэлях і спявалі так званыя «арэльныя» песні. Гэта дзеянне таксама мела магічную абрадавасць: трэба было як мага вышэй падлятаць на арэлях, бо тады буйнейшымі будуць расці лён і іншыя расліны. І дзеці павінны былі пагушкацца на арэлях хоць бы адзін раз, каб быць здаровымі і моцнымі ўвесь год.

У некаторых сёлах на неараным полі раскладвалі агонь і выбіралі «вясноўку» — прыгожую дзяўчыну. На галаву ёй апраналі вянок, саджалі на барану і з песнямі вазілі вакол вогнішча.

На жаль, сёння ўсё часцей народныя святы паступова перетвараюцца ў відовішчы, арганізаваныя работнікамі культуры, а таму прысутныя робяцца не ўдзельнікамі і суперажывальнікамі свята, а звычайнымі сузіральнікамі. Нярэдка ў мерапрыемстве значнае месца займае гандаль, а не абрадавасць, што стварае спажывецкія адносіны да культуры, і ў выніку свята атрымлівае псеўданацыянальны каларыт. Таму асабліва прыемна і карысна, калі нацыянальны абрад атрымліваецца сапраўды народным, і  ўдзельнікі робяцца самі стваральнікамі свята.

У Віцебску 19 сакавіка полацкі фальклорны гурт «Варган» аб’яднаў усіх зацікаўленых традыцыйнай культурай беларусаў. У праграме «Гукання вясны» былі і спевы дзяўчат, і чаяванне з частаваннем «жавароначкамі», а таксама вельмі імпэтныя танцы і гульні пад заўзятую музыку і спевы гурта.

“Дзякуй богу, Што вясна прыйшла. Я, малада, Каля жыта пайшла” (вяснянка Дзісенскага павета). Фота Вольгі Віцебскай

Калектыў «Варгана» займаецца вывучэннем і аднаўленнем беларускай традыцыйнай творчасці: песеннай (як абрадавай, так і лірычнай), танцавальнай, інструментальнай. Прынцыповая пазіцыя ўдзельнікаў гурта – імкненне да пераняцця аўтэнтычнай, арыгінальнай манеры выканання. «Варган» прымае удзел у разнайстайных культурных мерапрыемствах, рэканструкцыі абрадавых дзеяў, праводзіць спеўныя і танцавальныя вечарыны.

Дарэчы, у «Задзвінні» ў прошлым годзе ладзілі аўтэнтычную «Жаніцьбу Цярэшкі», абрадавую гульню-ігрышча каляднага цыкла. Традыцыйнае сватанне моладзі, арганізаванае і віцебскімі, і полацкімі гуртамі, прыйшлося даспадобы ўсім.

 

Карысна ведаць, што не ва ўсіх славянскіх ды еўрапейскіх народаў звычай сустрэчы вясны выдзяляецца з асобны святочны абрад. Напрыклад, у Заходняй Еўропе стражытнае свята сустрэчы вясны ўваходзіла ў масленічныя карнавалы.

Напрыканцы хочацца дадаць, што вельмі важным уяўляецца не згубіць свае нацыянальныя адметнасці, асабліва тое, што датычыцца абрадавасці асобнай мясцовасці. Яшчэ можна паспытаць у сваёй радзіны на вёсцы, як у сапраўднасці гэта адбывалася. І паверце: бабулі і дзядулі яшчэ прыпамінаюць такое, аб чым нідзе і ніколі не даведаешся. Але ўсё гэта наша, роднае, асобнае, ні да кога не падобнае імкліва страчваецца…